МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ. 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ.. 7
2.1. Қазақ тіл білімінде үстеу сөзжасамының зерттелуі. 7
2.2. Үстеулердің морфологиялық белгілері, түрлері және жасалу жолдары. 9
2.3. Үстеулердің мағыналаық топтары.. 13
2.4 Үстеудің сөз жасам жүйесі. 15
2.5. М. Әуезовтың «Абай жолы» романындағы үстеулердің сөйледегі қызметі 18
ҚОРЫТЫНДЫ.. 24
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 26
2.3. Үстеулердің мағыналаық топтары
Үстеулердің мағыналары да түрлі – түрлі болады. Кейбір үстеу, сөздер, сөйлемде қолданылу ерекшелігіне қарай, әлденеше мағынаны білдіреді. Мысалы, Ол сонда ғана әлін тоқтатып, көпке қарады. (М. Әуезов) Сен сонда барып қал да, ертең осында қайтып кел. (С. М) деген сөйлемдердің екеуінде де кездесетін. Сонда деген үстеу – бір ғбана сөз. Бірақ осы үстеу алғашқы сөйлемде мезгілдік мағынаны білдірсье екінші сөйлемде мекендік мезгілдік мағынаны білдіріп тұр. Ол сөз алғашқы сөйлемде қанша? Екінші сөйлемде қалай? Деген сұрауға жауап ьереді.
Сол сияқты, ол өлең болмай шығарылады ()с:М. Сен ана ағашты былай лақтырып таста (Ғ. Мұстафин) деген сөйлемдегі былай деген сөздің де мағынасы бірдей емес. Төртінші сөйлемдегі былай қимылдың сынын білдірсе екінші сөйлемде қимылдық бағытын білдіріп тұр. Бірақ бұл сөздердің де төркіні бір. Үстеу сөз мағынасывна қарай топтасмтырылғанда мынадай сегіз топқа бөлінеді:
1. Мезгіл үстеулер
2. Мекен үстеулер
3. Мөлшер үстеулер
4. Сын (я бейне) үстеулер
5. Күшейту үстеудер
6. Мақсат үстеулер
7. Себеп –салдар үстеулер
8. Топта у (я бөлу) үстеулер
1. Мезгіл үстеулері қимылдың жалпы мезгілін я дәлді мезгілін білдіреді де, қашан? Қашаннан ? сияқты сұрауларға жауап береді.
Мекен үстеулері қимылдың барлық бағытын білдіреді де, Мезгіл үстебулері ас а көп. Оларға мысалы, мынада й сөздер жатады: бүдгін, былтыр, ертең таңертең, кешке, қазір, енді, әлі, ендігәрі, бұрын, әуел-баста, ерте, кеш, күндіз, бірсүгүні, әсте, күйімен, ертеден, күні бүгін, күні кеше, бүгін та ңда, күн ара, күні бойы, қысты гүні, енді – енді, оқтын – оқтын, оқта-текте, кейде, кей-кейде т.б.
2. Мекен үстеулері қимылдың орнын, бағытын білдіреді де, қайда? Қайдан? Сияқты сұрауларға жауап ьереді.
Мекен үстеулеріне мынадай сөздер жатады: ілгері, ілгеріде, әрі, әріде, әрмен, кері, жоғары, төмен, жолшыбай, алға арптта, әлдеқайда, сонда т.б.
3. Мөлшер үстеулері түрлі қатынасты я жалпылап я мөлшерлеп немесе қимылды ң және сынның я теңдік, я бкемдік дәреженсін білдіреді де, қанша? Қаншалық? Нешелеп? Қаншалап? Сияқты ғана сұрабуларға жауап береді.
Мөлшер үстеулері мынадай сөздер жатады: онша, сонша, осынша, оншалық, соншалық, осыншамалық, оншама, мұнша мьа, анағұрлым, сондайлық, осындайлық, бірен – саран.
4. сын (бейне) үстеулері қимылдың алуан түрлі сапасын, тәбсілін (істеу жолын) бейнесін білдіреді де, қалай? Қайтіп? Қалайша? Кімше? Неше? (не сияқты?) сияқты сұрайларға жауап береді. БҰл ба й топқа мынадай үстеулер жатады: осылай, осылайша, сөйтіп, бүйтіп, олай-бұлай, бірден, бірге, бірте-бірте, біртіндеп, ойша, бұрынғыша, өзінше, әлінше, көзімше, пәрменінше, тікелей, қолма-қол, кезе-кезк, әре\\ң- әрең, көрнеу ілі, өздігінен, өзді-өзді, ойлап- ойлап, зорға, лезде, шалқасынан, қаперсьіз, үнемі, бекьер т.б.
5. Күшейті (я ұлғайту) үстеулері заттың сынын, қимылын өзін немесе түрлі мөлшерін көлемін я аса күшейтіп, ас а солғындатып, көрсетеді де, қалай? Қандай? Деген сұрақтарға жауап береді.
Бұл топқа мынадаьй үстеулер жатады, ең, әбден, кілең, сән, керемет, қабағат, тым, нақ, нағыз, мүлдем, дәл, төтенше, жөнсіз, ора сан, өрен т.б.
6. Мақсат үстеулер қимылдың мақсатын білдіреді. Мақсат үстеулері - өзге топтарғьа сан жағынан өте аз топтың бірі. Мыс алы, бұларға миынадай сөздер жатады: әдейі, әдейлеп, жорта, қасақана. Бұлардан басқа мақсат үстеулері көбінесе аналити к алық тәсіл арқылы жас алады. Мысалы, кітапқа бола оқуға бола т.б.
7. Себеп - салдар үстеулер амалдың себебін я салдарын білдіреді. Оларға мынадай үстеулер жатады. Жоққа, босқа, құр босқа, бекерге, амалсыздан, лажы с ыздан, шарас ыздан. Бұларды ң басқа көсемшелерінің қайталануы арқылы жасалатын сөйлей – сөйлей, көре-көре, оқи-оқи т.б. үстеулер көбінесе осы топқа жатады.
8. Топта у (я саралау) үстеулері амалдың және басқа қарым – қатынастытң бірігу арқылы істелінетін немесе, керісінше, жекеленіп істелінетіндігін білдіреді
2.4 Үстеудің сөз жасам жүйесі.
Әр сөз табының өзіне тән ерекшелігі бар сөзжасамдық жүйес і болады. Үстеудің де ертеден қалыптасқан сөзіне тән сөзжасамдық жүйесі бар. Тілдегі туынды үстеулер сөзжасамдық жүйенің белгілі заңдылықтары арқылы жасалады.
Туынды үстеулер тілде әр түрлі, өйткені туынды үстеьу жабс айтын жүйенің тәсіблдері де әр түрлі. Тілде бар сөзжасамдық тәсілдердің бәрі үстеудің сөзжасбамдық жүйесінде қызмет атқарады.
Әр сөзжасамдық тәсіл белгілі сөзжасамдық бірліктер арқылы туынды сөз жасабйды. Үстеудің сөзжасамдық жүйесінің негізгі сөзжасамдық үш түрлі тәсілі мен сөзжасамдық бірліктерден және олар арқылы туынды сөздерден, тұрады.
Сөзжаюсамның үш негізі барлық сөз табының сөзжасамдық жүйесіне тән. Бірақ олар әр сөз табында әр түрлі. Үстеудің сөзжасамына қатысқан үш түрлі сөзжасамдық тәсілдердің үстеу жасайтын тілдік бірліктері басқа тілдік бірліктері басқа сөз табына сөзжасамдық жүйесінде жоқ.
Үстеудің сөзжасамдық жүйестінің өзіне тән сөзжасамдық бірліктері бар, олар сөзжасамдық жұрнақтар, туынды сөз жасауға тнегіз болатын уәжделермен, олардан туынды сөз жасайтын сөзжасамдық тәсілдер, олапр арқылы жасалған туынды үстеулер, олардың мағынасы мен түрлері тілдегі үстеудің сөзжасамдық жүйесінің құрамына кіреді.
Сөз жасамдағы уәждеге мәселесіне қатысты жазылған зерттеулерден Б. Қалиев, Б. Қасым, А. Салқынбай еңбектерін атап айтауға болады.
Зерттеуде туынды үстеудің уәжделерінен ерекше мән беріліп арнайы қпарастырылады. Үстеу уәжделілік қызмет атқаратын сөз таптарының кез – келген сөздері туынды үстеуге уәжделесе бола алмайды.
Олардың ішінде үстеуге мағыналық жақындығы бар үстеу жасауға бейім топтары ғана уәждеме бола алады. Мысалы, босқа шаршадың, бекер келдің жолшыбай кездесті жете түсінбеді, туындыүстеудің мағыналығына арқау болатын уәждеме сөз үстеу сөзжасам жүйесінің сөзжасамдық бірлігі деп танылады.
Үстеу сөз жасам жүйесінің екінші тілдік бірлігіне сөзжасамдық жұрнақтар жатады. Шалуда үстеудің сөзжасамдық жұрнақтарының құрамы толық анықталмағаны, жұнақтардың мағынасы ашылмаған сөз жасамдық қабілеттері зерттелмегені анықталады. Еңбек үстеудің сөзжасамдық жұрнақтарының құрамы анықталып, тілдік деректер негізінде үстеудің 46 сөз жасамдық жұрнағы бары дәлелденеді. Олардың мағыналарын, қолданыстағы ерекшеліктерін ашуға мән беріледі. Жұрнақтар арқылы жасалған туынды үстеулер синтетикалқ тәсілге жататындықтан үстеудің сөзжасам жүйесінде синтетикалық тәсілдің қызмет атқаратыны дәлелденіп үстеу синтетикалық Тәсілмен жасалмайды деген ғылымдағы пікірдің жансақ екені анықталады.
әлемдік тіл білімінде нолдік морфеме мәселесі ерте танылды. Ресейде нолдік сибрфема, сөз жасамдық нолшдік жұрнақ мәселесі Н.Ю. шведова, В.В. Лопатин, Е.С.Кубрякова, Е.А. Земская, А.И. Смирницки й сияқты ірі ғалымдар дәлелдесе, қазақ тілі білімінде А.үОмарова қазақ тілінің сөзжасамынан нолдік жұрнақтың барын алатын көрсетті. Ғылым дамуын сырт қалмау үшін үстеу сөзжасамда нолдік сөзжасам жұрнақтың алатын орнын анықталды.
Үстеудің сөзжасам жүйесінде қарастырылған мәселенің бірі- туынды үстеулер. Туцнды үстеулер түбір үстеулер және күрделі үстеулер болып бөлінеді. ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Ысқақов «Қазақ тілі» Алматы-1991 жыл
2. Кеңесбаев С. «Қазақ тілі» морфология Алматы-1992 жыл
3. Исаев С. «Қазаігі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты» Алматы-1998 жыл
4. Қалыбаева А. Оралбаева Н. «Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі» Алматы – 1986 жыл ...
