СҰЛТАНМАХМҰТ ТОРАЙҒЫРОВТЫҢ (1893-1920) ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОЙЛАРЫ
Аз жасаған өмірінде артына мол мұра қалдырып, бар өмірін халық ағарту ісіне арнаған, "қараңғы қазақ елінің көгіне өрмелеп шығып, күн болуды" кексеген, әрі ақын, әрі журналист, әрі ағартушы-педагог С.Торайғыров -халқымыздың қалаулы ұлдарының бірі. Ол "Айқап" журналында қызмет еткен жылдары бірнеше лирикалық өлеңдерін, "Қамар сұлу" романын, "Ауырмай есімнен жаңылғаным" атты очеркін жазды. "Айқап" журналына ауыл мөдениеті, оқу-ағарту ісі, әйел тендігі, қазақ халқының ақындық, әншілік өнері туралы бірнеше мақаласын жариялады. Ақын 1914-1915 жылдары оқу іздеп Семейге келіп, орыс мектебіне түсе алмай, Шығыс Қазақстанның Қатонқарағай ауданы Шыңғыстай ауылында, Тарбағатай ауданы Ұласты ауылында мүғалім болып, бала оқытады. Аз уақыт Зайсан қаласында тұрады. Осы жылдары "Кім жазықты" романын жөне көптеген өлендерін жазады.
1918 ж. шілде айында Семейден Баянауылға қайтады. "Адасқан өмір" поэмасын жазып, адам өміріне пәлсапалық шолу жасайды. Ақын қысқа ғұмырында қоғамдағы әділетсіздікті, теуелсіздікті көре біліп, бұларды оқу-ағарту, өнер-білім, тәлім-тәрбие жолымен жөндеуге болады деген пікірді белсене насихаттаған, Абайдан кейінгі классик, ағартушы-демократ, ақын бола білді. Ол қоғам мен табиғаттың байланысьна, олардың даму процесіне ғылыми-материалистік көзбен қарады. Оның таным жайлы пікірінің негізгі түйіні: Адамзатты қоршап түрған сыртқы дүниенің (табиғаттың) ұшы-қиыры жоқ, ол сансыз атомдардан тұрады. Бұлардың бірі тозып, өшіп-өліп жатса, екіншілері жаңадан пайда больш, туып, өсіп, еніп жатадьі, ал адамның жан дүниесі атомдардан тұрады, тәннің өзіндік зандылықтарына орай жүріп, өсіп-, өніп, өзгеріп отырады деуі - ғьлымилығымен ерекшеленеді.
Сұлтанмахмұт заманында халықты, қазақ жастарын оқуға шақырған қоғам қайраткерлері, ақын-жазушылар көп еді. Олар жастарды мәдениет пен білімге шақырғанда, көбінесе тек діни оқуға немесе тілмаш болып, орыс шенеуніктеріне қызмет етуге үгіттеді. Сұлтанмахмұт мұндай көзқараспен келіспеюінін өзінің "Зарландым" деген мақаласында: "Біздің қазақ жастары тіпті оқымады демейміз, олар ептеп оқыды. Оқығанда олардың кейбіреулері молда, қожа, ишан болып, елден қайыр, пітір, зекет, ұшыр жинап, неше түрлі өтірік айтып, халықты материалдық жақтан да, рухани жақтан да езу үшін, ал кейбіреулері тілмаш больш, орысша- қазақша шатып-бұтып арыз жазып беріп, пара алу, бұқара халықты жеу үшін оқиды. Баласын оқытуға ықыласы жоқ, хат таныса болды деп немқұрайды қарайтын, тіпті оларға оқу-құралдарын сатып әперуге ақша да жүмсағысы келмей, қолына түскен ескі діни кітаптарды ұстатып қоя беретін надан ата-аналарды сынайды. Олардың өзі надан бола отырып мұғалімнің жаңаша оқытуын түсінбей, сыртынан өсек-аяң жүргізетіндерін айыптайды. Сондай-ақ, "Қазақ ішінде оқу, оқыту жолы қалай?" атты мақаласында қазақ ауылында, әр жастағы он бес, жиырма баланы жинап беріп, оқыт дейтінін, олардың жас ерекшелігіне қарай 7 топқа бөліп оқытудың Қиындығын, әрқайсысына жеке-жеке тапсырмалар беруге тура келетінін, ал мұның өзі қыруар уақытты алатынын қынжыла баяндайды. Осыңдай қиыншылықтан қашқалақтап, қазақтың оқыған зиялыларының бала оқытуға барғысы келмейтінін, сондықтан мүғалім жүгін жеңілдетудің амалын қарастыру еректігін айтады.
"Өлең және айтушылар" атты мақаласында қазақ халқының жаратылысында әнқұмар халық екенін, әннің көңілдің күйін келтіріп, бойын балқытып, шаттыққа бөлейтін, рухани өсуіне әсер ететін күшті құрал екенін айта келеді де, "Молдалар, жас балапандарды үйренуге қызықтырыңыздар! Ән үйрету үлкен өнер үйрету, оны еріккеннің ермегі демей, тәрбиенің құралы деп қарайық. Қазақтың әні кетсе, әдебиет жесір қалады, сәні кетеді, сәні кетсе, жаны кетеді. Қазақты жансыз ағаш қылып отқа жаққылырың келмесе, әнді сақтаудың қамын қылыңдар" дейді.
Сұлтанмахмұт - тіл тазалығы үшін күрескен ақын. Ол өзінің 1913 ж. "Айқап" журналында жарияланған "Қазақ тіліндегі өлең кітаптар жайынан" атты мақаласында, сол кездегі шығып жатқан өлең кітаптардың көпшілігінде татар тілі аралас, түсініксіз діни сөздердің жиі кездесетінін немесе орынды, орынсыз орыс сөздерін тықпалап, тіл шұбарлаудың етек алғанын сынайды. Жастардың рухани азығы - әдеби кітаптардың тілінің таза, түсінікті болуын талап етеді.
